Д.Дашмөнх: Сайн ЗОХИОЛЧ байдаг гэдэгт огт итгэдэггүй, Сайн ЗОХИОЛ байдаг гэдэгт хатуу итгэдэг

Энэ удаа бид "Хүрээ ахан дүүс" бүлгэмийн гишүүн, зохиолч, орчуулагч Д.Дашмөнхийг урьж ярилцлаа. Түүнийг  Роберт Блох “Хэрэмний чихмэл” тууж, ”Үхлийн тууриуд” өгүүллэгийн түүвэр, “Харь гаригийн өгүүллэгүүд” англи, америкийн уран зөгнөлт өгүүллэгийн түүвэр болон Р.Л.Стивэнсон “Доктор Жэкил болон ноён Хайдын хачин цадиг” “Аравдугаар сарын наадаан” өгүүллийн түүвэр, Японы алдарт зохиолч Эдогава Рампогийн “Хүн сандал” триллер өгүүллэгийн түүвэр зэрэг орчуулгын бүтээлүүдээр нь ихэнх уншигчид андахгүй биз ээ.

-Хамгийн сүүлд та ямар бүтээл уншигчиддаа өргөн барив. Эндээс хөөрөлдөөнөө эхлэх үү?

-“Цэвэрхэн, гэрэл гэгээтэй газар” гэдэг нэртэй өгүүллэгийн түүвэр эмхэтгэн гаргасан. Арав гаруй богино өгүүллэг эл түүвэрт багтсан. Зөөлөн, эерэг сэтгэгдэл төрүүлэхүйц зохиолууд орчуулсан л даа. Гэхдээ нэг их тийм уянга, драм маягийн гэж хэлэхгүй. Жишээ нь энэ номонд Данийл Хармсын богинохон өгүүллэгүүд хүртэл бий.

-Хармс чинь Оросын авангардын сонгодог төлөөлөгч биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Авангард зохиолын томоохон төлөөлөгч. Монголд өмнө нь Хармсын зохиолууд мэр сэр гарсан санагдаж байна. Гэхдээ түүний бүтээлүүдийг бүрэн ойлгуулж чадах хэмжээний олон зохиол орчуулагдаагүй. Ер нь ч тэгээд цэвэр авангард учраас монголчууд ойлгоход хэцүү, хүлээж авахад амаргүй боловч хүлээж авч болохгүй зүйл бас биш. Мөн Эрнест Хэмингуэйн “Алуурчид” гэдэг нэртэй өгүүллэг бий. Ийм нэртэй боловч өгүүллэгт нэг ч аллага, тэр бүү хэл буун дуу ч гардаггүй. Энэ өгүүллэгээр Оросын алдартай найруулагч Тарковский кино урлагийн сургуульд сурч байхдаа курсын ажлаар богино хэмжээний кино хүртэл хийж байсан юм билээ. Тарковскийн анхны кино байх шүү.

-Та тэр киног нь олж үзсэн үү?

-Үзсэн. Тарковский өөрөө ч гардаг байх шүү, кинон дээрээ. Ингээд яривал эмхэтгэж байгаа түүврийн маань өгүүллэг бүр л өөрийн гэсэн онцлогтой. Хамгийн гол нь монголчууд урьд өмнө нь эх хэлээрээ уншиж байгаагүй бүтээлүүд энэ түүвэрт орсон байгаа.

-Таны хувьд ихэвчлэн сонгомол триллер өгүүллэгүүд болон хурц илэрхийлэлтэй зохиолуудыг орчуулахаар сонгож авдаг. Үүний цаана ямар нарийн учир шалтгаан байна вэ?

-Нарийн шалтгаан гэх юм байхгүй. Би өөрөө ч бас хувь хүнийхээ үүднээс хэлбэл триллер зохиолын “фанат” биш. Зүгээр л надад таалагддаг. Хүн өөрт таалагдсан зүйлдээ цаг зав гаргах, хүссэн зохиолоо унших дуртай байдагтай л адилхан. Өнөөдөр Монголын утга зохиолын орчинд сонголт гэж зүйл алга. Хүмүүс маш олон бүтээл, сонгодог зохиолуудын талаар яриад байдаг мөртлөө яг чухамхүү бүрэн эхээр нь уншаагүй, түүнийгээ мэдэхгүй нь олонтаа. Зүгээр л нэг ерөнхий тойм, тухайг нь ном, сонин дээрээс олоод уншчихсан байдаг. Монголын утга зохиолын өвүүд ч гэсэн уншигчдад ойлгогдохуйц байр суурьтай байж чаддаггүй. Жишээлбэл монгол хэлээр бичигдсэн Бямбын Ринчен гуайн “Мангаа Доогийн эцсийн зүүд” гээд триллер өгүүллэг байна. Гэтэл энэ өгүүллэгийг тухайн цаг үед “Монголын хошин шог зохиолын дээж” гэсэн номонд оруулчихсан л явж байсан. Яахав нэг талаасаа байж болох юм байгаа биз дээ. Би утга зохиол судлаач биш болохоор ангилал энэ тэрийг нь нарийвчлан ярихад хэцүү байна. Гол нь “Мангаа Доогийн эцсийн зүүд” ганцаараа байгаад байхаар Монголын уран зохиолын орчинд триллерийг төлөөлж, түүний уур амьсгалыг бүрдүүлж чадахгүй байгаа юм. Тиймээс энэ төрлийн зохиолын нөлөөг бүрдүүлэхийн тулд бүр их ажиллаж, бичиж, орчуулах хэрэгтэй. Монголын уран зохиолын орчинд дутагдаад байгаа тэр зүйлийг л илүү ихээр оруулж ирэх ёстой. Энэхүү дутууг дүүргэж байж, уран зохиолын орчин бүрэн гүйцэд болох ба цаашдаа хөгжихөд илүү дөхөм болж, сайжрах юм болов уу гэсэн үүднээс, тэр сэтгэлээр л хандаж байна. Түүнээс биш би дуртайдаа детектив, триллер, шинжлэх ухааны уран зөгнөлт зохиолуудыг орчуулаад байгаа юм биш.

-Сонголт чухал гэлээ шүү дээ. Та ер нь өөрийн орчуулж буй зохиолуудаа ямар шалгуураар сонгож байна вэ?

-Олон ном уншиж байгаад өөрт таалагдсаныгаа сонгодог. Яахав таалагдаагүй зохиолууд орчуулсан ч тохиолдол байгаа. Гол нь орчуулагчийн өөрийн мэдрэмжээс шалтгаана. Бүх зохиолууд надад таалагдах албагүй. Тиймээс хүмүүст хэрэгтэй юм болов уу гэж бодоод орчуулсан бүтээлүүд ч байгаа.

-Хамгийн сүүлд Японы адал зохиолын хаан Рампогийн “Хүн сандал” түүврийг эмхэтгэн гаргасан. Номоо гаргасныхаа дараа “Арай яарчихав уу гэж бодож байна. Дахиад ганц хоёр зохиолыг нь орчуулчихсан байсан юм, оруулдаг ч байж уу гэж бодлоо” хэмээж байсан. Тэр бүтээлүүдээ одоо гарах өгүүллэгийн түүвэртэй оруулах бодол байна уу?

-Суурь орчуулга болгож авсан номноос хоёр зохиолыг орхичихсон юм. Учир нь гэвэл хоёулаа ерөнхийдөө таалагдаагүй. Гэхдээ энэ удаа “Авгалдай” гэдэг нэг өгүүллэг нь шинэ түүвэрт маань орно. Анх уншиж үзэхэд надад гоё мэдрэмж төрүүлээгүй. Харин сүүлд хараад байхад бас ч гэж хүмүүст хэрэгтэй юм шиг, уншаад үзэхэд нэг их харамсаад байхааргүй зохиол шиг санагдсан. Орчуулахад стиль нь маш хэцүү. Ер нь Рампогийн зохиолууд энгийн хүмүүсийг санаанд оромгүй байдалд оруулдаг. Зохиолуудыг нь “эро, гуро, нансэнсү” гэж тодорхойлдог юм. Тэр нь “эротик, адал балмад, утга учиргүй буюу ямар ч сэтгэгдэл төрүүлэхгүй” гэсэн утгатай. Бүхэлд нь тоймчилбол хэвийн хүн сэтгэдэггүй зүйлсийн тухай бичдэг гэж хэлж болно. “Авгалдай” бол үүний нэлээдгүй том илэрхийлэл, жишээ болохуйц садомазохист зохиол. Миний уншиж байснаар садомазохист төрлийн ганц хоёр сонирхолтой зохиол Монголд гарч байсан боловчиг тийм ихээр орчуулагдаж байгаагүй.

-Рампог яагаад зориглон барьж авав. Өмнө нь “Үхлийн тууриуд” түүвэрт гурван өгүүллэгийг нь орчуулж гаргасан. Тухайн үед уншигчид Рампог гурван өгүүллэгээр нь төсөөлөлдөө амилуулж бусад зохиолыг нь эх хэл дээрээ унших адгуу хүсэлд автаад байх шиг тал ихээхэн ажиглагдаж байсан. Хүмүүс сонирхох байх гэсэн үүднээс л орчуулахаар шийдсэн үү?

-Ер нь бол тэгсэн. Өөр нэг зүйл нь юу вэ гэхээр Рампогийн детектив, триллер аль нь ч байлаа гэсэн өөрийн гэсэн өвөрмөц шинж чанар, нөхцөл байдалтай байдаг. Тэр нь барууны болон Азийн детектив зохиолчдоос маш их ялгардаг. Энэхүү ялгаа нь надад ихээхэн таалагдсан. Тэр ялгараад байгаа шинжийг хараад нэг ч гэсэн монгол зохиолч сэрээсэй, ялангуяа залуу зохиолчид гэсэн санаагаар орчуулсан юм. Нэг зүйлийг зориуд хэлэхэд Рампогийн бүх зохиолууд сайн биш. Шилж, сонгож орчуулах нь л чухал.

-Рампогийн бүрэн түүврийг эх хэлнээ орчуулна гэдэг таны өнө эртний хүсэл байх, тийм үү?

-Рампог маш олон жилийн өмнөөс орчуулж эхэлсэн минь үнэн. Гэхдээ орчуулж гаргах туйлын хүсэл, зорилго тээгээгүй. Нөгөө л хүмүүст хэрэгтэй юм уу даа гэсэн санааны үүднээс бүрэн түүврийг нь эмхэтгэсэн юм. Ямартай ч 1995 оны үеэр анх “Хүн сандал” өгүүллэгийг орчуулсан. Надад Рампогийн орос хэл дээрх түүвэр байсан юм. Тэндээс орчуулж байгаад сүүлд англи хэл дээрх түүврийг нь олж аваад тулгаж орчуулж эхэлсэн. Ер нь Рампог удаан мэрсэн.

-Хориод жилийн өмнөөс эхэлсэн юм байна шүү дээ…

-Тийм. Ерэн хэдэн оны үед “Хүн сандал”-ыг орчуулчихаад тухайн үедээ “Цэнхэр дэлгэц” гэдэг сонинд нийтлүүлж байлаа. Зурагтын мэдээ нийтэлдэг сонин байсан болохоор тухайн үедээ урагдаад, базагдаад л алга болсон байх. Гэхдээ одоо Рампогийн түүврийг уншсан зарим хүмүүс санаад байгаа. Саяхан хүртэл надаас нэг хүн “Та тэр өгүүллэгээ олон жилийн өмнө орчуулж хэвлүүлсэн билүү” гэж асуусан. Намайг “тийм” гэтэл “Би өмнө нь уншиж байсан. Сонин дээрээс хайчилбар хийж аваад хадгалчихсан. Надад байгаа” гэсэн. “Хүн сандал” өөрөө тийм сонин гаж өгүүллэг. Нэг уншсан хүнд маш хүчтэй мэдрэмж төрүүлдэг, ой тойнд нь хадгалагдчихдаг. Хэдий этгээд ч гэсэн амьдрал дээр байж болмоор, биелчихмээр үйл явдалтай болохоор хүмүүст төрүүлсэн мэдрэмж нь ондоо байсан байх.

-Триллер, детектив, уран зөгнөлт зохиолуудын юу нь таныг өөртөө татсан юм бол…

-Би уран зөгнөлт юм уу, гэмт хэргийн зохиол уншиж байхдаа төсөөлөн боддог. Зохиол уншигчийг төсөөлөн бодоход хүргэж байна. Энэ л чухал.

-Та ихэвчлэн үхэл, нууцлаг адал явдлын гинжинд орооцолдсон азгүй хүмүүс, хэзээ ч баригддаггүй гэмт хэрэгтнүүдийн тухай сонин жигтэй, хурц илэрхийлэлтэй, нийтийн жишгээр бараан сэдэвтэй зохиолуудыг голчлон орчуулдаг. Харин хүмүүс бараан сэдэвтэй зүйл хүний амьдралд сүүдэр тусгадаг, муу зүйлийг дууддаг гэж ярьдаг. Энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна…

-Хариулахад хэцүү юм. Хүмүүс ер нь сайн, муу гэж юуг хэлээд байгаа юм… Гэтэл яг хүмүүсийн бодож сэтгээд байгаа энэ өнцгөөс харах юм бол энгийн үлгэрүүдийн дотор хар бараан үйл явдлууд ихээр зонхилсон байдаг. Жишээ нь хүн бүхэн, хүүхэд бүр мэддэг “Эрхий мэргэн харваач” гээд монгол ардын үлгэр байна. Тэнгэрт мандсан долоон нарны зургааг нь харваж унагаад үлдсэн нэгийг нь оноогүйдээ уурсан мориныхоо туурайг тасар тастаад өөрийнхөө эрхий хурууг тайраад тарвага болчихдог. Одооныхоор бол бараг л “зомби” маягийн амьтан болчихож байгаа биз дээ. Энэ үүднээс үзвэл хүүхдүүдэд уншуулаад байхаар, тэр гэгээн сайхан зүйл уншиж амьдардаг хүмүүс цээжлээд байхааргүй үлгэр. Өөрөөр хэлбэл Эрхий мэргэн тангаргаа биелүүлэх гээд амиа хорлохоос наагуур юм болж цус нөжөө гоожуулан эрхий хуруугаа тасдаад, хайртай хүлэг морио тарчлааж алж байна. Энэ зөв үү? Уучлаарай, жаахан оновч тааруу жишээ авчих шиг боллоо. Ер нь тухайн зохиолыг хэн яаж харж байна гэдгээс л шалтгаална.

-Одоо ганц хоёр ном гаргаад цаашид орчуулга хийхгүй гэж ярьж байсан. Шуудхан хэлэхэд таны хамгийн сайн чаддаг зүйл энэ биз дээ. Ямар шалтгааны улмаас ийм шийдвэр гаргахаар болов…

-Хамгийн сайн чаддаг зүйл минь уран зохиолын орчуулга хийх гэж бодохгүй байна. Надад завсарлага хэрэгтэй.

-Өөрийнхөө зохиолууд дээр ажиллах бодолтой байна уу?

-Нэг талаасаа бол тийм. Нөгөө талаас гэвэл би мэргэжлийн зохиолч хүн биш. Уран зохиолыг бүх зүйлээ болгосон хүн биш учраас үүнд амьдралаа зориулаад байх шаардлага алга. Би орчуулга хийж, зохиол туурвиж нэр алдар олох , хүмүүсийг соён гэгээрүүлэх эсвэл үүгээр маш их мөнгө олох гээгүй. Миний хувь тавилан бол уран зохиол гэж хэлэхгүй. Миний талхаа олж иддэг зүйл уран зохиол биш. Бас нөгөөтэйгүүр хүмүүс намайг триллер орчуулдаг, бичдэг энэ төрлийн зохиолыг мэддэг чухал этгээд шиг төсөөлөөд ойлгодог болчихсон нь анзаарагдаад байгаа. Би тийм хүн огтхон ч биш шүү дээ. Байхгүй юмыг хүмүүс илүү их хараасай, мэдэж аваасай л гэж бодсондоо тэдгээр орчуулгуудыг хийсэн.

-Уншсан зохиолуудаасаа гойд таашаал авдаг, сэтгэлгээг нь бахдан биширдэг байх. Тэр дундаас хамгийн онцгой нь ямар зохиол байв?

-Маш олон зохиол бий. “Мастер Маргарита хоёр” бол гоё. Надад “Чөтгөрийн их бүжигт наадам” болон эхний бүлгүүд нь таалагддаг. Бүхэлдээ мундаг сайхан зохиол. Оросоор, монголоор олон удаа уншсан. Ц.Гомбосүрэн гуай маш мундаг орчуулсан. Бас уншиж байхад маш их таашаал төрүүлдэг, надад их ойр санагддаг зохиол гэвэл Монтений эссэнүүдийг л хэлнэ. Гол нь тэр энэ гэж ном бүрийг тоочиход хэцүү байна. Тухайн тохиолдолд надад маш гүнзгий сэтгэгдэл төрүүлсэн, сүүлд нь ч төрүүлсээр байдаг таалагдсан зохиол болгоноо л уншдаг.

-“Харь гаригийн өгүүллэгүүд” түүврийг саяхан уншлаа л даа. Нэг бүхэллэг чанартай ном шиг санагдсан. Жишээ нь Шеклигийн “Алах эрхийн бичиг” өгүүллэгт дүрслэгдсэн харь гаригийн иргэд аллага, гэмт хэрэг гэж огтхон ч мэддэггүйтэй адил Харрисоны “Харийн тарчлаан” өгүүллэгт дүрслэгдсэн Вескер гаригийн иргэд нүгэл, хилэнц, үхлийн талаар ямар ч төсөөлөлгүй байдаг шүү дээ…

-Миний орчуулж гаргасан ном бүхэн тийм бүхэллэг чанартай. Зориуд тийм болгох гэж би оролдсон, сүвлэж хэлхсэн. Учир нь тэр ном бүхэлдээ нэг хүчтэй сэтгэгдлийг хүмүүст өгдөг байгаасай гэж хүссэн. Дээр үед чиний яриад байгаа шиг бүхэллэг чанар, нэг утга санааг бий болгосон эмхэтгэл байдаггүй байсан. Тааралдсан бүтээлүүдээ цуглуулаад нэг дор овоолчихдог. Хэрвээ тус номыг байшин байна гэж төсөөлбөл дотор нь ортол эхний өгүүллэг нэг сэтгэгдэл төрүүлдэг, дараачийнх нь тэс өөр, гурав дахь нь бүр өөр зүйлийг тухай өгүүлнэ. Хамгийн сүүлийн өгүүллэгийг уншиж дуусгаад байшингаас гарахад тэр хүний дотор юу ч үлдээгүй эсвэл бөөн зүйлс холилдож хутгалдсан байдаг. Гэтэл ном бүхэллэг шинж чанартай, хооронд нь сүвлэсэн утас уншигчийг дагуулж, эсвэл уншигч түүнийг дагаж явсаар уншиж дууслаа гэхэд арай л өөр, гүн сэтгэгдэлтэй үлдэнэ. Анх би “Үхлийн тууриуд” номоо тэгж орчуулсан. Тэнд орсон өгүүллэгүүдийг тус тусад нь тавьчихвал нэг их сонин содон санагдахгүй. Гэтэл “үхэл” гэдэг сэдвээр нь сүвлээд хэлхчихээр уншигчдад маш хүчтэй сэтгэгдэл үлдээдэг. “Харь гаригийн өгүүллэгүүд”, “Хүн сандал” ч ийм бүхэллэг чанартай. Тиймээс ч би “Авгалдай” өгүүллэгийг Рампогийн бүрэн түүвэрт оруулаагүй юм. Учир нь энэ бол жинхэнэ садомазохист зохиол. Триллер юм уу детективтэй огт наалдахгүй.

-“Аравдугаар сарын наадаан” түүврийн ард “Хар гарын түүх” гэсэн тойм хавсаргасан буй. Тэнд та Монголд триллер зохиол бий юу гэдэгт хариулт өгсөн байсан. Миний бодлоор Б.Ринчиний “Мангаа Доогийн эцсийн зүүд” бол яах аргагүй яригдах ёстой өгүүллэгүүдийн нэг. “Хүжийн гал” ч мөн адил. Харин Д.Намдагийн “Үрэгдсэнийг хүлээгч” бол триллер маягийнх гэхэд таарахгүй мэт санагдсан. Ямар учраас сонгож нэрлэх болсон юм бол…

-“Үрэгдсэнийг хүлээгч” дээр хүүгээ ирлээ гэж баярлаад өвгөн нас барчихдаг. Триллер нь эндээ байгаа юм. Ер нь аль ч утгаараа монгол хэл соёлоор мэтгэсэн, монгол байдлаар бичсэн болохоос бус үрэгдсэн хүнийг хүлээнэ гэдэг аймшигтай биш гэж үү! Үрэгдсэн хүнийг хүлээж амьдрах, зүүдэндээ түүнтэй уулзана гэдэг эвгүй мэдрэмж төрүүлж байгаа биз дээ. Надад бол энэ утгаараа Д.Намдаг гуайн “Үрэгдсэнийг хүлээгч” зохиол бол мундаг триллер. Үүнээс өөр хүүтэйгээ зүүдэндээ уулзаад үхэж байгаа хүний тухай бичсэн өгүүллэг Монголд байхгүй. Л.Бадарчийн “Хүжийн гал” өгүүллэгийг ч би нэрлэсэн байгаа. Яагаад гэвэл маш аймшигтай зохиол. Амьдаараа чононд бариулсан хүүгийнхээ үлдэгдлийг авах гээд ээж оччихсон “айсандаа нүд нь бүлтийж айн хашхирсан чигээрээ ангайн үхсэн хүүгийнхээ сорвитой толгойг тэврээд уйлж” байдаг. Маш тодорхой дүрсэлсэн байдаг. Яахав ном эрдэм сурах тухай бичигдсэн нөгөө агаар нь өөр л дөө. Гэхдээ яг бичигдсэн хэлбэр, агуулга нь аймшигтай зохиол. Гэрээ санасан хөөрхий хүү чононд амьдаараа идүүлж байна, ээж нь маргааш нь олж байна. Эмгэнэлтэй байгаа биз дээ. Бид нар өөрт байгаа зүйлээ анзаардаггүй, бидний уран зохиолыг ойлгох ойлголт жаахан өөр. Дээр нь социализмын далан жилийн увайгүй байдлаас болоод аливааг хэвийн байдлаар хүлээж авч чадахаа больчихсон.

-Социализм гэснээс аливаа цаг үеийн салхи шуурга дэгдсэн, амьдарч буй хот нь зүрхний хөөрөлтэй хүн шиг болчихсон эрс тэрс нийгэмд сэхээтнүүд ихээр төрдөг юм шиг. Та болон таны харьяалагддаг “Хүрээ ахан дүүс” бүлгэмийн залуус бас картын бараанд бүх зүйл шилжчихсэн хүнд хэцүү цаг үеийг туулж өнгөрүүлсэн байх аа…

-Яг үнэнийг хэлэхэд энэ тухай ёстой бодож байгаагүй юм байна. Аль ч улс гүрэнд аль ч цаг үед нийгмийн эрс тэрс нөхцөлтэй, шуурга тавьсан цаг мөчүүдэд ямар нэгэн хэмжээгээр оюуны тэсрэлт бий болдог нь үнэн. “Хүрээ ахан дүүс” бүлгэмийн хувьд бол төрөх ёстой цаг үедээ л амьдарч, хийх ёстой юмаа хийгээд л явж байна. Бидний хувь тавилан ийм л юм байлгүй. Түүнээс биш тийм онцгой, содон гайхамшиг биш байх аа.

-Тухайн үед бүгд л уран зохиолоор өвчилж өөрсдийн гэсэн багштай болцгоож байсан. Харин та яагаад багштай болсонгүй вэ?

-Багш гэдэг хүнийг яг ямар утгаар бодож энэ асуултыг тавьж байна вэ гэдэг сонин байна.

-Эрдэм мэдлэгт суралцах, зааж зөвлөх гэсэн утгаар. Түүнээс бус нэр алдартай хүнд шавь ордог гэх бэлгэдлийн чанартай өнцгөөс биш л дээ…

-Аан зөв. Яахав бичсэн ганц хоёр зүйлээ олон хүмүүст үзүүлээд, зөвлөгөө аваад явж л байсан. Зохиолч Готовын Нямаа, Цэндийн Нямаа, Ж.Дашзэвэг, З.Эрдэнэбат гээд олон хүн бий. Түүнээс биш нэг алдартай уран бүтээлч дээр очоод “Танд шавь оръё, надад зааж зөвлөөч” гэж явсан удаа байхгүй, тэр тухай боддог ч үгүй байлаа. Их сургуульд оюутан байхад Д.Галбаатар багш Монголын уран зохиол, Н.Төмөрхуяг багш гадаад уран зохиол зааж байсан. Тэдний ачаар олон зүйлийг зөв ойлгосон болов уу. Бага насандаа бол зургаадугаар ангиасаа эхлээд уран зохиолын дугуйланд явдаг байсан. Тэр дугуйланг Мөнгөний Чимид гэж өвгөн зохиолч удирдаж ажиллуулдаг байсан. Тэр дугуйлан дээр “Хүрээ ахан дүүс” бүлгэмийн гишүүн, анд найз болох Д.Энхболдбаатар, Г.Ням-Очир нартай танилцаж байлаа. Уран зохиолын хувьд бол энэ дугуйлан надад уран зохиол зааж өгч чадаагүй. Харин хүн байх, уран зохиолыг ойлгох, түүнд дурлах сэтгэлийг бий болгож, үүгээрээ маш том нөлөө үзүүлсэн. Дээр нь би тэндээс уран зохиолын замд түшиг болж яваа сайн найзуудыгаа олж авсан. Далимд хэлэхэд би уран зохиолын ертөнцийн багш шавийн тухайд шавь нь багшаасаа илүү гарч багшийгаа давж унаж байх учиртай болов уу гэж боддог шүү. Багшийнхаа сүүдэрт дарагдаж, тэрүүгээр юм олж авах ч дээ, зөв зүйл биш байх аа.

-Тухайн үед бол шүлэг найраг их бичдэг байсан уу?

-Өө, тэгэлгүй яахав. Хэрэгтэй, хэрэггүй олон юм л сараачиж явсан даа.

-Одоо бол таныг би л хувьдаа шүлэг бичдэг гэж боддоггүй. Эсвэл бичиж л байгаа юу?

-Санаанд орсноо бичиж л байна. Тухайн үед өөр юм боддог байсан. Уран зохиолд дурласан хүүхдийн сэтгэл ямар байх нь ойлгомжтой. Одоо бол арай өөр юм бичиж байгаа болов уу.

-Эргэн тойрны чинь хүмүүс шүлэг найраг бичдэг, өгүүллэг тууж оролдоход ихэнх цагаа зарцуулж явсан үед та “Ням гариг” сонинд ажиллаж байсан. Юуны учир сэтгүүлзүй рүү орох болов. Сэтгүүлзүй, сонин сэтгүүл өөрөө танд юу өгсөн бэ?

-Аавынхаа үгэнд орсон юм л даа. Манай аав насаараа “Үнэн” сонинд ажилласан сэтгүүлч хүн байсан. Аавын маань бичсэн “Авьяас тэтгэвэрт гардаг юм уу” гэсэн гарчигтай асуудал дэвшүүлсэн өгүүлэл хамгийн алдартай нь байсан гэж би боддог. Учир нь өнөөдөр ихэнх хүмүүс “Авьяас тэтгэвэрт гардаггүй” гэж ярьдаг. Бүр амны уншлага нь болчихсон энэ үг тэр асуудал дэвшүүлсэн нийтлэлээс үлдсэн юм шүү дээ. Тухайн өгүүлэлдээ Ардын зураач Л.Гаваа гуайг жишээ авч бичсэн. Тэтгэвэрт гарчихсан өвгөн зураачийн бүтээлүүдийг тухайн үеийн Монголын Урчуудын Эвлэлийн хороо тоохгүй байна, тэр тусмаа урлагийн хүмүүсийн авьяас чадвар насаа дагаад хөгширнө гэсэн ойлголт байдаггүй юм гэсэн санаатай өгүүлэл байсан. Энэ өгүүлэл бүхэлдээ үлдээгүй ч гарчиг нь үлдчихсэн хүмүүсийн амны уншлага болчихсон юм. Аав маань намайг сэтгүүлч болгоно гэж бодсон шиг байгаа юм. Тэгээд л арав төгсөнгүүт Сэтгүүлийн ангид ор гэж шахсан. Би ч орсон. Уг нь би англи хэлний ангид орох хүсэлтэй байсан. Олон гоё ном унших гэж тэр. Би орос хэлийг ч ном унших хүслээсээ л болж сурсан юм шүү дээ. Хүүхэд байхдаа л элдэв дээдийн ном их уншдаг байсан. Тэгээд л явсаар байгаад бичиг цаастай ойр ажиллахыг бодсон тал ч бий байх.

-Тэгэхээр сэтгүүлзүйгээс авч үлдсэн юм юу вэ. Энэ асуултандаа хариулт авъя…

-Хүүхэд байхдаа янз бүрийн сэдвээр юм бичээд л хүүхдийн хэвлэл, “Пионерийн үнэн” сонинд өгдөг байсан. Тэгээд аав маань намайг “Чи угаасаа бичдэг юм чинь сэтгүүлч бол” гэхээр нь МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн ангид орсон юм. Өөр нэг зүйл гэвэл тухайн цаг үед сэтгүүлч нар нь зохиолч, зохиолч нар нь сэтгүүлчийн ажлыг давхар хийдэг, эсвэл орчуулагчийн ажлыг бас хийдэг байсан. Түүнээс тусдаа салангид зүйл байгаагүй. Бичиг цаасанд хамгийн ойр болохоор нь сэтгүүлчийн ангид орсон. Ингээд суралцаж байхад тухайн үед хичээл ордог байсан Монголын томоохон сэтгүүлчдийн нэг Жамбалдорж багш намайг нэг өдөр дуудаад “Чи “Ардын эрх” сонинд туршилтаар ажиллах уу, оюутан болохоор хагас цагаар ажиллуулна” гэсэн саналыг тавьсан, би ч зөвшөөрсөн. Намайг “Ардын эрх” сонинд очиход одоогийн СУИС-ийн захирал Э.Сонинтогос эгч намайг ажилтнаар авсан. Намайг сэтгүүлч болгосон хүн бол Э.Сонинтогос эгч. Миний бичсэнийг улаан эрээн болтол зураад өөдөөс чулууддаг байсан. “Дахиад хуул, одоо сонин буулаа” гэнгүүт дахин дахин хуулаад л, бас л улаан эрээн болгуулаад л… Уг нь өөрийгөө гайгүй юм биччихдэг гэсэн бодолтой давилуун хүүхэд байсан чинь “Ардын эрх”-д очоод жинхэнэ хатуу гараар машиндуулсан. Сонины гал тогоонд орж чанагдсаны хүчинд гайгүй юм бичих дөртэй болсон болов уу гэж боддог.

-Тэр үеийн сэтгүүлзүй, одоогийн сэтгүүлзүй хоёр хоорондоо асар их ялгаатай болсон талаар хүмүүс их ярьдаг. Энэ ялгаа нь яг юу юм бол?

-Айхтар асуулт вэ. Би нэг л юм хэлнэ. Одооны сэтгүүлзүйд ямар ч хариуцлага алга байна. Юу дуртайгаа, дуртай аргаараа бичиж нэвтрүүлдэг, нийтлүүлдэг болчихсон. Тухайн үед тийм зүйл байгаагүй. “Ардын эрх”, “Ням гариг” сонингуудад ажиллаж байхад ердөө хариуцлагын тухай л ярьдаг байсан. Наад зах нь нэгдүгээрт чиний бичсэн зүйл яг үнэн үү, хоёрдугаарт үүнийгээ баталж чадах уу, гуравдугаарт энэ бичвэрийн араас ямар нэгэн асуудал, хэл ам гарвал чи хамгаалж чадах уу… Энэ тал дээр хатуу чанга байсан. Одоо бол ихэнх нь хүний амнаас сонссоноо эсвэл фэсбүүк, цахим ертөнц ухаж байгаад тааралдсанаа зохиогоод биччихдэг болсон юм биш үү. Гэтэл өмнө нь тийм том хариуцлага байсан учраас сэтгүүлчид эрж, хайж хөлийнхөө улыг барагдтал явж байж нийтлэл, өгүүллээ бичдэг байсан. Би ялгааг нь ингэж л харж байна.

 -Хүний сэтгэхүйг загварчилж болохгүй байх, тийм үү?

-Сэтгэхүйг загварчилж болохгүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байна. Харин мэдээлэл бол гарцаагүй загварчлагдах шаардлагатай. Уран зохиол, сэтгүүлзүй хоёрын хамгийн том ялгаа нь энэ. Мэдээллийг яагаад загварчлах шаардлагатай вэ гэвэл олон баримт, мэдээллийн бужигнасан их урсгал дундаас уншигчид тухайн сэтгүүлчид найдаад мэдээллийг үзэж өөртөө үнэн хэмээн итгүүлж байгаа. Тиймээс чи асар их мэдээлэл дундаас хамгийн бодитой, зөвийг нь олж түүнийгээ боловсруулж, үнэн худлыг нь сайтар тогтоосны дараа уншигчдад хүргэх ёстой. Сэтгүүлчийн хамгийн эрхэм үүрэг энэ. Үүний дараагаар уншигч чамд итгэнэ, сонинд чинь, хэвлэл мэдээлэлд итгэдэг болно. Гэтэл өнөөдөр хүнээс сонссоноо биччихээд дараа нь “уучлаарай” гээд хэнэг ч үгүй зогсдог сэтгүүлчид элбэг болсон. Ингэж болохгүй шүү дээ.

-Энэ асуудал ч бас сэтгүүлчид хариуцлагагүй болсонтой холбоотой асуудал уу?

-Тийм. Гэхдээ нэг зүйл бий. Сонин буух гээд хүлээгдээд байх боловч нүүр нь хоосон байдаг. Тиймээс гялс юу дуртайгаа бичээд нисгэчихдэг. Үүнтэй холбоотой байх. Бас өөр зүйл нь юу вэ гэхээр намайг сонинд ажилладаг байхад миний бичсэн мэдээ гурван хүний гар дамжиж, засварлагдсаны дараа хэвлэгддэг байсан. Эхлээд хэлтсийн дарга, дараа нь дугаарын эрхлэгч уншдаг. Бүүр их хэрэгтэй тохиолдолд нийтлэлийн бодлого хариуцсан орлогч эрхлэгч хүртэл уншина. Гэтэл одоо энэ тогтолцоо байна уу, үгүй юу гэдэг их эргэлзээтэй. Зарим нь бараг макетчныхаа хажууд сууж байгаад хэлж өгч бичүүлээд хэвлэдэг болчихсон. Ийм зүйл байж болохгүй. Хамгийн зөв систем, сонин нэр хүндтэй байгаагийн гол тулгуур нь олон хүн дугаарын нүүр болгоныг гар дамжуулж засварлах үйлдэл байсан юм.

-Тиймээс л үсгийн алдаа их гарч байгаа байх. Ер нь монгол хэлний асуудал өнөөдөр хурцаар яригдаж байна…

-Монгол хэл маш хүнд байдалд байна. “Өшөө ихийг авъя, өшөө гүнзгий оруул даа” гэж ярьж байна. Өшөө гэдэг монгол үг, тэмдэг нэрийн ахиулах зэрэг байхгүй. “Дахиад нэгийг авъя, бүр гүнзгий оруул даа” гэж хэлэх ёстой. Өшөө гэдэг угтаа бол “ещё” гэдэг орос үг. Наяад оны үеэс моодорхож энэ үгийг хэрэглэсээр байгаад эх хэлэнд минь үлдчихсэн юм. Монгол үг биш. Өшөө гэдэг бол өш хонзонг л хэлнэ. Бид энэ үгний эсрэг тэмцэх хэрэгтэй.

-Монгол үгээр орлуулж болохгүй зайлшгүй шаардлагаар бий болсон гадаад үгнүүд байдаг. Үүн дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ бол байх ёстой зүйл. Жишээ нь комьпютержуулах, фейсбүүкдэх гэх зэрэг үгсийг бид өөрчилж чадахгүй. Бид ингэж хэрэглэх хэрэгтэй байна. Учир нь эдгээр нь монгол хэлэнд бүү хэл хүн төрөлхтөнд цоо шинэ зүйл, шинээр зохиогдон орж ирсэн үг. Дэлхий нийтийн хэрэгцээнд зориулагдсан. Ярилцлага гэдэг үг бий. Зохиомол үг. Харилцан үйлдэлцэх хэв монгол хэлэнд үүсдэггүй. Өөрөөр хэлбэл “уулцлага, идэлцлэгэ” гэж үг ерөөсөө байж болохгүй. Гэхдээ хэлний “мутаци”-аас болоод ярилцлага гэдэг үг монгол хэлэнд орчихсон, болж байна. Гэтэл “ещё” гэдэг үг чинь ийм нөхцөл байдал огт хамаагүй, цоо шинэ юмыг тэмдэглэхгүй. Гэтэл “өшөө” гэдэг үг хүмүүсийн маягаас болоод, солонгос кино үзчихээд “уба” гэж аальгүйтдэг мунхаг охидоос болоод эх хэлэнд минь тодорхой хэмжээний байр суурь эзэлж байна. Энэ бол өөрсдийнхөө хэлийг санаатай доромжилж байгаа хэрэг. Үүний төлөө орчуулагчид тэмцэх хэрэгтэй, ярих ёстой. Харин Т.Галсан гуай кофег “боргол” гээд хөрвүүлчихсэн байсан. Хуучин монгол үг буцаагаад авчирч байна. Энэ бол зөв зүйл. Хэрэв “ещё”-гийн эсрэг дайтахгүй энэ хэвээрээ цаашид үргэлжилбэл бид монгол үгээрээ ярьж чадахаа болино, монголоор сэтгэхээ болино. Манайд кино хүртэл авах юмгүй болчихож. Сая “Замбуулин дуусах болоогүй” гэсэн байхаа, уучлаарай нэрийг нь андуурсан байж магад, кинон дээр “Хоёуланг нь устга” гэж байгаа юм. Гэтэл алуулах гэж байгаа хүүхэн нь “үгүй ээ” гээд л, уйлаад… Үнэндээ энд ямар ч хэлний сэтгэлгээ алга. Монгол хүн хэзээ ч ингэж ярихгүй. Яагаад хоёуланг нь тонилго, эсвэл хуучны монгол үгээр хоёулангынх нь бодийг хөтөл гэж болдоггүй юм. Тэр киноны редактор гэж хүн байдаг болов уу. “Устга” гэдэг монгол үг л дээ. Гэвч монгол хүн хэзээ ч “Хоёуланг нь устга” гэж ярьдаггүй. Нөгөөдөх нь “үгүй ээ” гээд байдаг. Англи, америкт тэгдэг байх. Монгол хүн бол “амь өршөө” юм уу “болиоч ээ” гэнэ. Одоо монгол сонсогдож байгаа биз дээ. Тэгэхээр бид нар хэлнийхээ төлөө дайтах ёстой, ярих хэрэгтэй. Үгүй бол монгол сэтгэлгээ устаж, монгол хүн оршихоо болино.

 -“Ардын эрх” сонинд Аюурзана, Өлзийтөгс, Энхболдбаатар, Хулан ч тэр бүгд л ажиллаж байсан. Одоо та нарын гаргаж байсан сонинтой эн зэрэгцэх сонин Монголд байна уу?

-Цөөхөн хэдэн сонин уншсан болохоор сайн хэлж мэдэхгүй байна. Би тухайн хүмүүстэй цуг ажиллаж байсан тэр үеэ амьдралын минь хамгийн сайхан цаг мөчүүдийн нэг л гэж хэлнэ. Бүгд залуухан, ирээдүйд хэн болохоо мэддэггүй байсан. Харин ганц л зүйл бидэнд байлаа. Хийж бүтээх асар их хүсэл эрмэлзэл, дээр нь дэг журамтай, хариуцлагатай байсан.

-С.Анударьтай ойр дотно байсан гэж сонссон. Түүнтэй өнгөрүүлсэн өдрүүдийн дурсамжуудаасаа хуваалцахгүй юу?

-Үгүй. Бид хоёр ерөөсөө ойр дотно байгаагүй. С.Анударийг таньдаг байсан нь үнэн. Хэзээ ч найз нөхөд байгаагүй. Би их сургуулийн хоёрдугаар байрны гурван давхарт оюутан байсан. С.Анударь хоёрдугаар давхарт “Философийн тэнхим”-д суралцдаг байлаа. Нэг байшинд цуг байсан учраас дээш, доош шатаар явахдаа тааралддаг, мэндийн зөрөөтэй явдаг тийм л хүүхдүүд байлаа. Манай Бадрал намайг нэг удаа танилцуулсан юм. Тэгэхэд С.Анударь намайг “Чи зөгнөлт зохиол бичдэг юм уу, хөгшиндөө үзүүлээрэй” гэж хэлсэн.

-Та тэгээд уулзаж зохиолоо үзүүлээгүй юу?

-Яагаад ч юм бүү мэд, үзүүлээгүй. Дараа нь ч уулзаж сүйд болоогүй.

-Виктор Цойг шүтэн биширдэг, өөрөө ч их адилхан байсан гэж хүмүүс ярьдаг…

-Тийм, адилхан төрхтэй. Гэхдээ миний мэдэж байгаагаар Виктор Цойгоос илүүтэйгээр Оросын андеграунд дуучин Башлачёвыг их сонсдог байсан санагдаж байна.

-Хэн нэгэн үхвэл алдаршдаг гэсэн үзэл бодол хүмүүсийг дайрсан тухайн цаг үеийн савлагаанд С.Анударь өртчихөв үү эсвэл бүр төрөлхийн л генийн байв уу?

-Ёстой бодож үзээгүй юм байна. Одоо бодлоо ч толгойд орж ирэх юм алга. Ямартай ч би хамгийн анх түүний “Эвтэй дөрвөн амьтан” зохиолыг нь уншиж байсан. Манай бүлгэмийн гишүүн Батнасан авчирч өгч уншуулж байсан. Би зохиолыг нь уншаад элгээ хөштөл хөхөрч билээ, гоё санагдсан. Сүүлд нь “Улаанбаатар” сонин дээр хэвлэгдсэн хэдэн өгүүллэгүүдийг нь уншсан. Гэхдээ би тийм гүнзгий автагдахаар зүйл мэдэрч байгаагүй. Магадгүй би түүнээс өөр хүн учраас тэр байх. Зохиолууд нь маш сонирхолтой, зарим нь маш зугаатай байсан.

-Ерээд онд Аюурзана, Өлзийтөгс, Галсансүх, Одгэрэл зэрэг олон мундаг уран бүтээлчид нэг цаг дор төрөн гарсан. Бүгд өөрсдийн орон зайг бий болгож чадсан уран бүтээлчид. Гэтэл хүмүүс эдний хэн нь хамгийн мундаг нь вэ гэсэн асуулт тавиад байдаг. Миний бодлоор их буруу, мунхаг асуулт л даа. Үүн дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Зурагтаар гарч байгаа зарим нэвтрүүлгүүдийн хөтлөгч нар энэ асуултыг их тавьдаг юм билээ. Гэтэл ийм балай асуултаас болж зөрчил үүсдэг. Зохиолчдыг хамгийн ариухан хүмүүс гэдэг боловч эцсийн дүндээ хүн л байдаг. Энэ асуултын хариултаас болж тэд бие биедээ дургүй болдог. Уран бүтээлийн хувьд өрсөлдөөн, муудалцаан дэгдээж байгаа бол өөр хэрэг. Гэтэл хувь хүнийх нь хувьд ийм асуулт тавина гэдэг байх ёсгүй зүйл. Дээр нь би хувьдаа сайн зохиолч байдаг гэдэгт огт итгэдэггүй, сайн зохиол байдаг гэдэгт хатуу итгэдэг. Үүнийгээ би хаана ч тунхаглаж явдаг. Тэгэхээр хүний нэр хэлэх утгагүй байна, тийм үү?

-Өнөөдөр олон залуу уран бүтээлчид зохиол бүтээлээ туурвиж, номоо хэвлүүлж байна. Гэтэл ихэнх нь нэр алдарт хүрэхийн тулд уралдаж, ашиг хонжоо хөөгөөд байх шиг санагддаг…

 -Нэр алдар гэдэг зүйл зохиолч хүн бүрийг дагалдаж явдаг гоё юм гэж ойлгодог, дээр нь нэр алдартай зохиолч байх сайхан гэж ойлгосон, тайзан дээрээс шүлгээ унших нь амьдрал миний хувь тавилан гээд итгэчихсэн, тэгээд сагсалздаг, гоомой бодолтой залуучууд их болчихжээ. Үүнийг нь бүр ихээр өдөөдөг, хөхүүлэн дэмждэг их дээд сургууль нэртэй хувийн олон компани, багш нартай болчихсон. Монголд жил бүр барагцаалвал гурван зуугаад зохиолч бэлтгэгддэг юм шиг. Нөгөө зуун ямаанд жар битгий хэл зуун ухнатай боллоо. Ийм балайрал Монголын уран зохиолд ирж байна. Тиймээс л “Хэн нь шилдэг вэ” гэдэг мунхаг асуулт хүмүүсээс урган гарч байгаа хэрэг. Уран зохиол бол уралдаан биш. Нэр алдарт гаргадаг овгор товгор шороо бус. Уран зохиолыг уулын оргил гэж бодвол өөр өөрсдийн тугаа бариад өөдөө гүйж байгаа хүмүүс олон, тэгж гүйх эрх нь нээлттэй. Гэхдээ их сургууль гэгчид мөнгө төлж, тайзан дээр шүлэг уншиж буй улсуудыг дөрвөн жил шүлэнгэтэн харж, архи ууж дэмийрч амьдраад, утга зохиолын гайгүй уншигчийн дайны мэдлэггүй байж, хүнд байтугай өөртөө хэрэггүй “утга зохиол нийгмийн ажилтан” гэдэг диплом гардаад өөрийгөө зохиолч яруу найрагч болчихсон гэж итгэж байгаа асар олон залуу байна. Тэгээд Монголын Зохиолчдын Эвлэлд элсэнэ гээд давхичихна. Нэлээд нь элсчихсэн байдаг юм билээ. Тэгээд л оргилын орой дээр гараад ирлээ гээд сагсалзаад өөрийгөө олноос онцгой амьтнаар төсөөлөөд унадаг бололтой юм.

-Ямар туг бариад гүйж яваагаа мэдэх хүмүүс л цөөхөн байгаа байх…

-Тийм. Бүр ямар туг бариад гүйж яваагаа мэддэг хүн алга. Монголын уран зохиолд байгаа хамгийн төвөгтэй асуудал энэ л байна. Зохиолч, орчуулагч байвал сайхан юм байна, нэр алдар, одон медаль хүртэнэ гэсэн гаж ойлголттой болчихсон. Би бол үүнийг “гаж” гэж л тодорхойлно. Хүн хамгийн түрүүнд амьдрал дээр хүн л байх хэрэгтэй. Бусад нь дараагийн асуудал.

-Адармаатай намтартай зохиолчид байдаг. Нийгмийн хариуцлагаас зугтсан. Тэдний талаар юу гэж бодож байна…

-Зохиолч хүн нэг бол нийгмийн хариуцлагаас зугтах ёстой, бүр мөсөн. Эсвэл ухамсарлаж, хүлээн авдаг. Нэг дор байж болдоггүй зүйл. Мөн залуу уран бүтээлчдийн талаар хэлэх зүйл байна. Хийж бүтээж яваа цөөнгүй залуучууд байна л даа. Нэг гэм нь хэвлүүлсэн ном зохиолоо үнэгүй тарааж байгаа нь буруу санагддаг. Маш утгагүй жишиг тогтоод байгааг тэд анзаарахгүй байна. Уншигчид нь “тарааж л байдаг юм тэгж байгаад үнэгүй олоод авчихна” гэсэн бодолтой болчихлоо. “Үер” кинон дээр гардаг шүү дээ “Ирж л байдаг, явж л байдаг, ах нь яаж мэдэх вэ” гэдэг шиг л зүйл болоод байна. Өөрсдийнхөө оюуны бүтээлийг үнэлүүлэх хэрэгтэй.

-Хот хөдөөнөөс төрсөн олон найрагч зохиолчид зарим нь гишүүн болоод, зарим нь бизнес хөөгөөд явчихлаа. Харин таны зорилго юу байна. Уран зохиол уу, яг одоо та хаана явна вэ?

-Уран зохиол бол миний амьдралын зорилго биш. Би зүгээр л амар тайван, сайхан амьдрах зорилготой. Харин амьдралын минь салшгүй нэг хэсэг нь уран зохиол. Амьдралын маань хамгийн чухал зүйл биш ч, хаана ч хамаагүй гээгээд хаячихаар жижигхэн зүйл гэж бас боддоггүй. Өөрийнхөө хэрэгцээнд зориулж хэрэглэдэг тэр зүйлсийн маань нэг. Хэн нэгний зохиолыг орчуулаад мандуулах, өөрийнхөө бүтээлийг гаргаад мандах юмсан гэх зорилго өмнөө тавьж байсангүй, шаардлага ч байхгүй. Их ч байна уу, бага ч байна уу ямар нэг хэмжээгээр тийм хүсэлд автдаг сэтгэл зүй надад алга. Өнөөдөр Монголын уран зохиолд тэгж хүсдэг, тачааддаг хүмүүс үй түмээрээ байна. Уран зохиолыг агуу их далай, мөрөн гол гээд төсөөлчихсөн. Дотор нь орж сэлээд цаад эрэгт нь гарчих юмсан, завь унаад аялахсан гэж эрэг дээр нь суугаад тачааддаг хүмүүс их.

-Ер нь энэ том мөрний цаана гарна гэсэн ойлголт байна уу?

-Аливаа урлаг, уран зохиолд хязгаар бий юу гэдэг асуудал байна. Ер нь үгүй байх. Хүний амьдрал хүрэлцэх үү…

-Зохиолыг бичих нас гэж байх уу?

-Байж магадгүй. Ер нь бол 30 наснаас хойш насанд үргэлжилсэн үгийн зохиол бичих бололцоотой болдог байх. Яагаад ингэж онцолж байна вэ гэхлээр үргэлжилсэн үгийн зохиолыг тэвчээр, амьдралын туршлага хоёроор зодож бичдэг. Яруу найраг бол өөр. Дуун хөрвүүлэгч Ж.Нэргүй ах яруу найргийг их сайхан тодорхойлсон байдаг. “Яруу найраг бол зүрхэнд хашгираад орж ирж байгаа үг юм” гэж. Зүрхэнд хашгираад ороод ирж байгаа үгийг тэр дор нь цаасан дээр буулгаад л тавьчихна. Харин үргэлжилсэн үг бол өөр. Тэгэхээр 30-аад наснаас өмнө шүлэг найраг их бичдэг байх. Яахав энэ насны заагаас хойш ч бичиж туурвидаг зөндөө хүмүүс байгаа. Гэхдээ миний хувийн бодол шүү, буруу ч байж магад. Ажиглаад байхад 30 наснаас хойш яруу найрагчид жижиг шүлгээс илүү найраглал, шүлэглэсэн роман, дууль, жүжиг зэргийг ихээр бичдэг юм шигээ.

-Хүмүүс онгод гэж их ярьдаг. Ёр билиг, зөн совингоос төрөх зүйлээ ч нэрлэдэг байж магад. Би бол яг учрыг нь сайн олдоггүй юм. Таныхаар яг юуг хэлээд байна?

-Бичих хүсэл л байдаг. Түүнээс биш би тодорхойлолт хэлж чадахгүй.

-Ер нь уран зохиол хүнийг ямар түвшинд хүргэдэг юм бэ. Гэгээрэл үү, солиорол уу. Суутнуудын жишээнээс энэ хоёр түвшин л илүү их харагддаг. Америкийн зохиолч Эдгар По заримдаа сэтгэлзүйн асар их нарийн түвшнүүдийг тодорхойлж бичихийн тулд маш их дарамтанд орж заримдаа солиорлын байдалд ордог байсан тухай уншиж байсан юм…

-Соёлт хүн төрөлхтөн үүсээд таван мянган жил болж байгаа гэдэг. Таван мянга гаруй жилийн өмнө миний өвөг дээдэс түүдгийн дэргэд суугаад урт шөнийг барах гэж, өөрийгөө болон бусдыг зугаацуулах гэж үлгэр ярьж эхэлсэн тэр цагаас л уран зохиол эхэлсэн байх. Тэгэхэд эхэлсэн үйл явц одоо ч үргэлжилж байна. Бидний тархи ажиллах хэрэгтэй. Тэрнээс гарах үр дүнгийн талаар би ярихгүй. Гол нь хоёр биенээ ширтээд чимээгүй суусны хүчинд тархи ажиллахгүй. Түүнийг ямар нэгэн байдлаар ажиллуулахаар өдөөх хэрэгтэй. Тиймээс л ярьдаг, бичдэг болсон биз.

-Өнөө цаг үед ийм болчихсон гэж яриад байна л даа. Хүмүүс тухайн зохиолоос юу авч үлдэх вэ, надад сургамжтай зүйл юу байна вэ гэдэгт их анхаардаг болчихож…

-Сая хэлсэн дээрээ жишээ авъя. Таван мянган жилийн өмнөх тэр хүн үлгэр ярьж эхлэхдээ өөрийгөө зугаацуулъя л гэж бодсон. Өөр зүйл байхгүй. Бид зохиолоос үнэтэй сургааль горьдохоос илүү бүтээлийг таашаадаг, цааш нь ургуулан боддог байх хэрэгтэй. Ямар ч байдлаар төсөөлж болно. Уран зохиол уншигчийн тархийг ажиллуулж үргэлжлүүлээд сэтгэж, зохиох боломж бидний өмнө нээгддэг. Утга зохиолын гайхамшиг нь тэр.

-Америкт нэлээдгүй хугацааг өнгөрөөсний хувьд өнөөгийн Монголын нийгмийг хөндлөнгийн нүдээр харахад ямар санагдаж байна?

-Нэг их хөндлөнгийн нүдээр харсан юм алга. Би ч бас дунд нь ороод амьдраад л явж байна. Яг үнэндээ сайн хэлж мэдэхгүй байна. Би энэ нийгэмд оройлогчдын нэг биш. Ер нь бид бүгдийн байгаа байдал, амьдарч байгаа аж төрөл энэ шүү дээ. Бусдыг буруутгах, аль нэгийг нь зөвтгөх шалтгаан байхгүй.

-Одоо ямар нэгэн бүтээл дээр ажиллах төлөвлөгөө бий юу?

-Хуучны нэг англи роман орчуулж байгаа. Түүнийгээ дуусгана даа.